Vòng quanh núi Sam - Vĩnh Thông

Chùa ban đầu được Tổng đốc Doãn Uẩn cho xây dựng năm 1847, tên Tây An mang thông điệp đầy ý nghĩa là ước mong bờ cõi phía Tây được an định. Chùa được trùng tu nhiều lần qua các đời trụ trì. Tuy nhiên, diện mạo như hôm nay có từ lần đại trùng tu năm 1958 do Hòa thượng Thích Bửu Thọ công đức.

Chùa Tây An nằm trên nền cao, thoáng rộng, tựa lưng vào núi Sam vững chãi phía sau, xung quanh có nhiều hoa kiểng. Nhìn chung, chùa Tây An là một công trình kiến trúc mang tính thẩm mỹ cao. Nội và ngoại thất chùa được tạo tác công phu, tỉ mỉ đến từng chi tiết nhỏ. Tất cả làm nên sự hài hòa mà cũng rất đặc biệt, sáng tạo, không giống bất cứ ngôi chùa nào.

Chùa Tây An cũng là một trong những ngôi chùa có nhiều tượng nhứt An Giang, với khoảng 200 pho tượng. Đa số các tượng được làm bằng gỗ, chạm trổ sắc nét, đậm triết lý Phật giáo. Các nhà nghiên cứu ca ngợi nghệ thuật tạo hình những pho tượng gỗ thế kỷ XIX, mà không một ngôi chùa nào tại An Giang có đầy đủ những thể loại đa dạng và sinh động như thế.

Miếu Bà Chúa Xứ

Nằm chếch góc với chùa Tây An là một ngôi miếu khang trang, có tên chữ là Chúa Xứ Thánh miếu, thường gọi là miếu Bà Chúa Xứ. Ban đầu miếu cất đơn sơ. Đến năm 1870, ngôi miếu được xây dựng lại bằng hồ ô dước, sau đó trải qua nhiều lần trùng tu. Từ năm 1972 đến 1976, miếu được xây mới đồ sộ, nguy nga, với dáng vẻ như hiện nay.

Trung tâm ngôi miếu là pho tượng Bà Chúa Xứ to lớn, mặc áo thêu rồng phượng sặc sỡ, đầu đội mão, được đặt trên nền cao ở giữa miếu. Tượng làm bằng trầm tích thạch màu xanh đen, nghệ thuật điêu khắc tương đối đơn giản theo phong cách dân gian, mang dấu ấn văn hóa Ấn Độ. Sau khi phụng thờ, người dân đã điểm xuyết khuôn mặt bức tượng trở thành người phụ nữ phúc hậu, gắn pha lê vào mắt trông rất sống động.

Miếu Bà và tượng Bà gắn liền với nhiều truyền thuyết huyền bí, hấp dẫn, được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Dân gian kể rằng, pho tượng ban đầu trên núi Sam, dân làng phát hiện và khiêng xuống núi để thờ cúng. Mặc dù có nhiều truyền thuyết, nhưng câu hỏi làm sao có thể đem tượng lên núi Sam và đem xuống vẫn còn là một bí ẩn!

Hằng năm, lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam diễn ra từ ngày 23 đến ngày 27 tháng 4 âm lịch. Đây là một lễ hội có tầm cỡ lớn hàng đầu ở Nam Bộ, thu hút hàng triệu khách hành hương từ các nơi về dự. 

Lăng Thoại Ngọc Hầu

Lăng Thoại Ngọc Hầu nằm trên nền cao tựa lưng vào núi Sam, chếch góc với miếu Bà Chúa Xứ. Đây là nơi an nghỉ của Trấn thủ Vĩnh Thanh Thoại Ngọc Hầu và nhị vị phu nhân. Lăng còn được gọi là Sơn lăng hoặc lăng Quan lớn Bảo hộ, lăng Bảo hộ Thoại hay đơn giản là lăng Ông. Dân gian vùng nầy có câu ca dao: “Đi ngang qua cảnh núi Sam / Thấy lăng Ông Lớn hai hàng lụy rơi / Ông ngồi vì nước vì đời / Hy sinh tài sản không rời nước non.”

Chùa Hang

Cách miếu Bà Chúa Xứ khoảng 1,5 km, chùa Hang - Phước Điền tự là một kiến trúc tinh xảo nằm trên núi Sam với tổng thể màu nâu đỏ thâm nghiêm, trầm mặc, như chốn bồng lai bất chợt hiện ra trước mắt du khách.

Chùa do bà Thợ lập vào thập niên 1850. Bà tên thật là Lê Thị Thơ (1818 - 1899), quê ở Chợ Lớn, làm nghề thợ may nên được gọi là bà Thợ. Con đường tình duyên lận đận, không tìm được hạnh phúc cho mình, bà muốn lánh xa cõi trần tục, tìm đến chùa Tây An ở núi Sam để tu hành. Sau một thời gian, bà rời chùa Tây An để đi về phía Tây núi Sam, tại đây bà gặp hang sâu yên tĩnh nên ở lại tu hành. Tương truyền, trong hang sâu có cặp rắn khổng lồ là thanh xà (xanh) và bạch xà (trắng), hằng đêm đến nghe kinh và bảo vệ cho hang thờ Phật của bà. Sau nầy bà viên tịch, đôi mãng xà cũng biến mất.

Chùa Phước Điền ngày nay mang phong cách Thiền tông, gồm nhiều tòa nhà kiến trúc gần giống nhau nhưng chức năng khác nhau. Chánh điện bày trí đơn giản, thanh thoát và tôn nghiêm. Phía sau chánh điện còn một di tích quan trọng, đó là hang sâu mà bà Thợ từng tu hành, hiện nay phần sâu bên trong đã được lấp kín để tránh nguy hiểm, chỉ còn lại khoảng 10 mét.

Vòng quanh núi Sam

Núi Sam cao 228 mét, chu vi 5.200 mét, nằm chễm chệ giữa một vùng đồng ruộng bát ngát, án ngữ cửa ngõ vào Thất Sơn. Núi có ba phần chính là ngọn Đầu Bờ phía Đông, ngọn cao nhứt là đỉnh và ngọn Đá Chẹt phía Tây. Xung quanh núi có đồng ruộng bát ngát, trên núi có nhiều cây phượng và huỳnh mai cứ đến mùa là trổ bông rực rỡ cảnh núi. Nhìn từ trên núi Sam xuống, Tân Lộ Kiều Lương giống như con rắn lượn giữa làng mạc, xóm thôn. Dưới chân núi là nhà cửa chi chít, xa hơn là ruộng đồng, kinh rạch xanh lơ, và đô thị Châu Đốc nằm tít xa quyện với sương mờ.

Đỉnh của núi Sam có tên gọi là Pháo Đài, vì năm 1896, Chủ tỉnh Châu Đốc Doceuil đã cho xây dựng một ngôi nhà nghỉ mát trên đỉnh núi, tầng trên cùng có hình trôn ốc nên người dân gọi là Pháo Đài. Trong thời kỳ chiến tranh, Pháo Đài cũng là căn cứ quân sự chiến lược, tuy nhiên đã bị phá hủy. Ngày nay, Pháo Đài chỉ còn là phế tích với những bức tường loang lổ.

Lên đến đỉnh núi, du khách sẽ thấy bệ đá trầm tích thạch màu xanh đen, hình vuông, ở giữa có lỗ vuông. Đây là bệ đá đặt tượng Bà Chúa Xứ trước khi được đem về miếu. Bệ đá được phát hiện trên núi Sam vào thập niên 1980, sau đó được xây dựng thêm ngôi nhà mát để bảo vệ di tích. Bên dưới Pháo Đài và bệ đá cổ một đoạn ngắn là ngôi chùa Giác Hương được thành lập từ năm 1878.

Thời xa xưa, vùng Tây Nam Bộ còn chìm trong nước biển, hòn Sam nổi trên mặt nước, mang hình dáng như con sam khổng lồ. Đến khi nước biển rút, hòn Sam nằm giữa đồng bằng nên gọi là núi Sam, còn có tên là Hấu sơn, Học sơn. Sau khi kinh Vĩnh Tế được đào xong, vua Minh Mạng đã tứ danh ngọn núi nầy là Vĩnh Tế sơn, để ghi công chánh thất phu nhân của Thoại Ngọc Hầu.