Văn hóa trang phục của người Chăm Islam ở Nam Bộ - Vĩnh Thông

Trang phục không chỉ tôn lên nét đẹp cho con người, mà còn là dấu hiệu nhận diện mỗi cộng đồng, bởi đó là nơi chủ thể văn hóa tích hợp những biểu trưng truyền thống vào. Trang phục của người Chăm Islam ở Nam Bộ thể hiện rõ điều nầy. Trong văn hóa phục sức, họ vừa duy trì những yếu tố có từ quê cũ, vừa đón nhận những yếu tố hình thành trên vùng đất mới. Điều đó góp phần tạo nên những giá trị đặc thù cho văn hóa trang phục của người Chăm Islam.

Khái quát về người Chăm Islam ở Nam Bộ

Champa là một vương quốc hùng mạnh ở khu vực Đông Nam Á, tồn tại từ năm 192 đến năm 1832 trên địa bàn tương ứng với miền Trung Việt Nam hiện nay. Về nhân chủng, người Champa thuộc tiểu chủng Mongoloid phương Nam, nhóm loại hình Nam Đảo. Ngày nay, ngoài Trung Bộ - cái nôi của nền văn minh Champa, thì Nam Bộ cũng là nơi có đông đảo người Chăm sinh sống và hình thành một nền văn hóa đặc sắc.

Người Chăm không chỉ là một trong những tộc người cư trú ở Nam Bộ, mà còn góp phần vào công cuộc khai mở và xây dựng vùng đất nầy, đồng thời đóng góp những tinh hoa văn hóa của mình cho miền đất mới. Hiện nay, Nam Bộ có khoảng 33.000 người Chăm cư trú, trong đó đông nhứt tại tỉnh An Giang với khoảng 14.000 người.

Song, người Chăm ở Nam Bộ theo cách gọi của chúng ta hiện nay, thực chất là cộng đồng Chăm và Mã Lai. Người Chăm vì tị nạn chánh trị đã di cư sang Cambodia, người Mã Lai cũng bởi nhiều nguyên nhân khác nhau mà tìm đến đất nước nầy. Hai cộng đồng ấy sống gần gũi và ảnh hưởng văn hóa lẫn nhau trong thời gian dài. Từ giữa thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX, do những biến cố tại Cambodia, họ cùng nhau di cư về Nam Bộ qua nhiều đợt.

Khác với người Chăm Trung Bộ theo đạo Bàlamôn hoặc Bàni, người Chăm Nam Bộ theo đạo Islam (Hồi giáo), do đó có nhiều sự khác biệt về văn hóa. Với tinh thần đoàn kết nội bộ tộc người và hòa hợp với các tộc người cận cư, người Chăm đã góp phần chinh phục và xây dựng miền đất mới trù phú. Song song đó, họ cùng với người Việt, Hoa, Khmer đã kiến tạo diện mạo văn hóa đa dạng cho vùng văn hóa Nam Bộ nói riêng và văn hóa Việt Nam nói chung.

Đặc điểm trang phục người Chăm Islam ở Nam Bộ

* Trang phục nam giới

Trang phục mặc phía trên của nam giới Chăm là áo, phía dưới là xà rông, ngoài ra họ còn đội nón cả khi ra khỏi nhà lẫn khi ở trong nhà. Chiếc nón thông dụng mà họ thường đội là nón kapeak - hình ảnh chung thường thấy ở nam giới Islam trên thế giới. Nón có thể được làm bằng vải nỉ, nhung đen, hoặc chỉ trắng… trên nón có thể thêu thêm hoa văn. 

Trang phục nam giới Chăm An Giang (Ảnh: Vĩnh Thông)

Bên cạnh đó, người già và trẻ em thường đội loại nón bằng chỉ trắng có nguồn gốc từ người Islam ở Malaysia du nhập vào. Riêng những người đàn ông đã hành hương sang thánh địa Mecque được tôn kính mang tước hiệu Hadji sẽ đội khăn vuông gọi là khăn hadji. Ngoài ra, các ông Imam là người điều hành các nghi lễ trong thánh đường cũng được phép đội khăn để tôn lên vẻ trang trọng. 

 Về trang phục mặc phía trên, thường ngày nam giới mặc áo tự do, trong những dịp quan trọng thường mặc áo sơ mi. Tuy nhiên, chiếc áo truyền thống của phái nam là áo chvéa. Đây là loại áo dài quá mông, thân rộng, tay dài, cổ cao khoảng 3 cm, trước ngực có đường xẻ để cài nút, vải áo thường có màu sáng. 

Trang phục mặc bên dưới của nam là xà rông dài tới cổ chân. Những chiếc xà rông thường được làm bằng vải mềm, có họa tiết và màu sắc đa dạng, thường có màu tối. Khi mặc, miếng vải được quấn quanh bụng, mối quấn vắt bên hông. 

Ngoài ra, nam giới còn có những loại y phục trang trọng, dùng trong các nghi lễ tôn giáo. Nhìn chung, họ thích sử dụng màu trắng cho hầu hết các loại trang phục, vì cho rằng màu trắng tượng trưng cho sự trong sạch. 

* Trang phục nữ giới

Theo giáo luật Islam, nữ giới buộc phải choàng khăn che kín mặt, ngoại trừ đôi mắt. Đặc biệt, khăn choàng phải che phần tóc, vì họ cho rằng mái tóc là nơi gợi tình của người phụ nữ, ai không che mái tóc sẽ bị xem là không đứng đắn. Song, cộng đồng Islam Đông Nam Á đã linh động giản lược để người phụ nữ dễ dàng hơn trong sinh hoạt, họ không cần che mặt mà chỉ che phần tóc là được. Phụ nữ từ 15 tuổi trở lên bắt buộc phải choàng khăn, trẻ em dưới 15 tuổi có thể choàng hoặc không.

Khăn choàng tóc có tên là maom, thường được làm từ vải mịn và mỏng, mặt khăn thêu nhiều hoa văn đa dạng, rìa khăn được viền bằng kim tuyến sặc sỡ. Nó không chỉ là phụ kiện tôn thêm nét đẹp cho phái nữ, mà còn thể hiện nghệ thuật của người Chăm. Ở nhà, người phụ nữ thường sử dụng các loại khăn đơn giản, ít màu sắc và họa tiết. Khi dự tiệc, họ thích lựa chọn các loại khăn được trang trí cầu kỳ hơn.

Trang phục mặc trên phổ biến của nữ giới là áo vải, trang phục mặc dưới là váy. Áo mặc thường ngày của phụ nữ Chăm nhìn chung không quá khác biệt với áo mặc thường ngày của nữ giới Tây Nam Bộ nói chung. Tuy nhiên, váy của họ rất đa dạng, có nhiều loại khác nhau tùy thuộc vào nguyên liệu, hoa văn trang trí, mục đích sử dụng…

Trong các dịp lễ hội quan trọng của cộng đồng, nữ giới Chăm thường mặc áo dài truyền thống gọi là ao tah, gần giống với áo dài của người Việt. Áo rộng và dài tới gối, cổ hình trái tim hoặc hình tròn, không xẻ tà, khi mặc phải tròng từ trên đầu xuống. Giới trẻ thường mặc áo dài quá đầu gối, ống tay bó sát vào cánh tay, thân hơi rộng. Ngoài ra, có loại dài đến gót chân, ôm sát thân người.

Giá trị văn hóa qua trang phục của người Chăm Islam ở Nam Bộ

Trang phục của người Chăm Islam ở Nam Bộ thể hiện những giá trị văn hóa đặc trưng của cộng đồng. Đó là những sản phẩm vừa được kế thừa từ trang phục truyền thống của người Chăm Trung Bộ, vừa được kết hợp với những nét đặc trưng trong trang phục của tín đồ Islam trong khu vực Đông Nam Á và trên thế giới. Bên cạnh đó, người Chăm còn mạnh dạn đón nhận một số yếu tố từ văn hóa trang phục của các tộc người cận cư trên vùng đất mới. Có thể nói, trang phục đã trở thành hình ảnh nổi bật về văn hóa Chăm Nam Bộ đối với những ai lần đầu tiếp xúc cộng đồng nầy. 

Bắt nguồn từ việc dệt trang phục phục vụ nhu cầu sử dụng của cá nhân và gia đình, người Chăm đã phát triển thành làng nghề dệt thổ cẩm với những sản phẩm tinh xảo. Nguyên liệu chính trong dệt thổ cẩm của người Chăm là các loại vỏ, nhựa, trái, lá… lấy từ những loại cây có ở địa phương. Có lẽ do sử dụng hoàn toàn chất liệu thiên nhiên nên màu sắc thổ cẩm sắc nét và lâu phai. Ngoài ra, thổ cẩm Chăm còn được đánh giá cao bởi các hoa văn trang trí phong phú và sống động. Ngày nay, các loại sản phẩm chính từ làng nghề dệt thổ cẩm của người Chăm là nón, khăn choàng, xà rông, túi xách… luôn bắt mắt và chất lượng. 

Qua đó có thể thấy, nghề dệt thổ cẩm của người Chăm không chỉ mang mục đích kinh tế phục vụ đời sống thường ngày, mà còn mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc khi các sản phẩm buôn bán cũng là những tác phẩm nghệ thuật độc đáo. Chúng đã thể hiện sống động nền văn hóa Chăm, đồng thời phản ánh kinh nghiệm được tích lũy qua nhiều thế hệ và tinh thần sáng tạo của người Chăm. Mặc dù thổ cẩm ngày càng được đổi mới cho phù hợp với thời đại, nhưng vẫn giữ được những nét đẹp truyền thống đáng quý.

Với người Chăm Islam, trang phục quả thật đã là một trong những dấu hiệu nổi bật hàng đầu để phân biệt họ với các tộc người khác ở Nam Bộ. Nhìn chung, trang phục của người Chăm vừa đảm bảo tính thích dụng, vừa mang tính thẩm mỹ cao, đồng thời là nơi họ sáng tạo và lưu truyền những giá trị văn hóa tộc người. Ngày nay, trang phục đã được cách tân khá nhiều. Họ tìm kiếm những loại vải mới, những hoa văn đẹp, những phong cách thể hiện lạ mắt… Tất cả nhằm mục đích tôn lên nét đẹp của người Chăm, sao cho có thể hòa nhịp với thời đại, nhưng vẫn không mất đi đặc trưng văn hóa. 

 

Bài & ảnh: VĨNH THÔNG

(Bài đăng trên Báo Cần Thơ)